داستان اسناد خانواده اتحادیه به این صورت است که در جریان جابه‌جایی‌های آقای علی اتحادیه، یک گونی پر از کاغذهای مختلف به انباری و زیرزمین خانه منتقل می‌شد. این موضوع همیشه برای خانم دکتر منصوره اتحادیه سوال‌برانگیز بود که در آن گونی چه چیزی می‌تواند باشد. تا اینکه بالاخره از پدرش اجازه می‌گیرد که آن را باز کند و با انبوهی از اسناد موریانه‌خورده، آب‌دیده و نم‌گرفته روبه‌رو می‌شود. در نهایت، تصمیم می‌گیرد آنها را تمیز کرده و اسناد سالم را نگهداری کند. طی سال‌های فعالیت خانم دکتر در نشر تاریخ ایران با استفاده از این اسناد کتاب‌هایی چند منتشر شد از جمله:
صراف و صرافی‌ها: منتخب از اسناد حاج رحیم اتحادیه، منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سعید روحی، 1395
نقش تجار در توسعه شهر تهران: (اجاره و اجاره‌داری بر پایه اسناد تجارتخانه اتحادیه)/ رقیه آقابالازاده‌شللو، منصوره اتحادیه (نظام مافی)، 1401
نقش تجار در توسعه تهران: (معاملات ملکی بر پایه اسناد تجارتخانه اتحادیه)/ منصوره اتحادیه (نظام مافی)، 1401
تجار و تجارت (منتخبی از اسناد تجارتخانه اتحادیه) منصوره اتحادیه (نظام مافی) و رقیه آقابالازاده، 1398
معرفی تجارتخانه اتحادیه
حاج لطفعلی، فرزند حاج محمدباقر امین‌الضرب تبریزی و نوه حاج لطف‌الله تبریزی بود. حاج لطف‌الله و برادرش حاج هاشم، هر دو از صرافان برجسته زمان خود بودند. حاج محمدباقر نیز برای فراگیری شیوه‌های نوین بانکداری مدتی را در روسیه سپری کرد.
در سال ۱۳۰۵ق، گروهی از صرافان تبریز به‌منظور رقابت با شرکت‌های خارجی، به ریاست حاج علی کوزه‌کنانی (برادر حاج مهدی کوزه‌کنانی، از رهبران و فعالان مشروطه‌خواه) تجارتخانه‌ای تأسیس کردند که با نام شرکت اتحادیه شناخته شد. این تجارتخانه حدوداً تا سال ۱۳۲۰ قمری فعال بود. نماینده این تجارتخانه در تهران، حاج لطفعلی بود که به همراه پسرش رحیم در پایتخت مستقر شد. به نظر می‌رسد پس از درگذشت حاج محمدباقر امین‌الضرب، شرکت صرافی برای مدتی به فعالیت خود ادامه داد، اما دوام چندانی نیاورد و منحل شد. بااین‌حال، حاج لطفعلی و حاج رحیم در تهران ماندند و به‌صورت مستقل در زمینه صرافی فعالیت کردند.
در همین زمان، یکی دیگر از پسران حاج محمدباقر، حاج علی‌اکبر، در تبریز به همراه برادر و برادرزاده‌اش همچنان در حرفه صرافی مشغول بود. مدتی بعد، حاج لطفعلی و حاج رحیم به تهران نقل مکان کردند، اما ارتباط خود را با تبریز از طریق حاج علی‌اکبر حفظ نمودند.
حاج لطفعلی مردی متدین بود و همواره به انجام فرایض دینی پایبند می‌ماند. او در طول زندگی خود به سفر حج رفت و مراسم مذهبی را به‌جا می‌آورد. در ایام عاشورا، در مسجد ترک‌ها، مسجد شیخ عبدالحسین و همچنین در بازار به عزاداری می‌پرداخت و نذری می‌داد. حاج لطفعلی در محرم سال ۱۳۲۹ ق درگذشت. در زمان فوت، او دو پسر و پنج دختر داشت. پسر بزرگ‌ترش، رحیم، در امور صرافی و تجارت شریک پدر بود، درحالی‌که پسر کوچک‌ترش، عطاءالله، در آن زمان کودکی خردسال بود.
طبق وصیت‌نامه‌ای که در سال ۱۳۲۵ق تنظیم شده بود، حاج لطفعلی تمام دارایی «منقول و غیرمنقول خود از جمله دکاکین، مغازه‌ها و عمارت مسکونی و غیرمسکونی و اثاث‌البیت نقد و جنس را به عوض مال‌المصالحه 15 هزار تومان وجه، پنج سیر نمک به پسر بزرگش رحیم» واگذار کرد و او را به‌عنوان قیم شرعی عطاءالله تعیین نمود. بر اساس این وصیت، رحیم موظف بود سالانه مبالغ معینی را به سایر وراث پرداخت کند.
حاج رحیم پس از درگذشت پدر، ریاست تجارتخانه را بر عهده گرفت و تا پایان عمر در یکی از حجره‌های تیمچه منیجه (امین اقدس)، که از پدر به ارث برده بود، مستقر شد و به فعالیت‌های صرافی و تجاری پرداخت. او یکی از چهره‌های برجسته در تجارتخانه اتحادیه بود و علاوه‌بر مهارت‌های بالایش در امور تجاری و صرافی، با پشتکار و تعهدی کم‌نظیر به کار خود ادامه می‌داد، به‌طوری‌که حتی در دوران بیماری نیز فعالیت‌هایش را متوقف نکرد. حاج رحیم از همان ابتدای جوانی، همراه پدرش حاج لطفعلی، وارد دنیای تجارت و صرافی شد. ارتباطات گسترده او با تجار در نقاط مختلف، نشان‌دهنده جایگاه ویژه‌اش در بازار و شبکه تجاری آن دوران بود.
با درگذشت حاج رحیم در آذرماه ۱۳۱۳ش، فعالیت تجارتخانه اتحادیه که در زمان خود یکی از مراکز مهم تجاری به شمار می‌رفت، متوقف شد. پسران او، علی و جعفر، مسیر متفاوتی را در پیش گرفتند و بدین ترتیب، تلاش‌های چندین نسل به دست فراموشی سپرده شد. روزنامه اطلاعات خبر مراسم ختم او را چنین اعلام کرد:
«مردانه و زنانه از ظهر روز یکشنبه 4 آذر الی ظهر روز دوشنبه 5 آذر در منزل آقای اتحادیه واقع در خیابان لاله‌زار، کوچه اتحادیه منعقد خواهد شد».
خانم منصوره اتحادیه سال‌ها در خصوص اسناد تجارتخانه اتحادیه پژوهش‌های ارزشمندی انجام داده‌اند. این پژوهش‌ها با ارائۀ تحلیل‌های دقیق و مستند، دیدگاه‌های نوینی در رابطه با بستر تاریخی، اقتصادی و اجتماعی اسناد تجارتخانه ایجاد نموده و به حفظ و نگهداری این منابع تاریخی کمک شایانی کرده است.
در پروژه پیش رو، تلاش بر آن است تا با معرفی اسناد تجارتخانه اتحادیه و ارائه اصل تصویر اسناد، افق‌های پژوهشی جدیدی برای پژوهشگران جوان گشوده شود. اهداف اصلی این پروژه عبارتند از: ایجاد بسترهای دیجیتال و فهرست‌نویسی دقیق جهت ارائه و دسترسی پژوهشگران به اسناد تجارتخانه، تشویق پژوهشگران جوان به استفاده از این منابع به‌منظور تحلیل روندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در قاجار و احیای دانش تاریخی از طریق ارائۀ تحلیل‌های علمی مبتنی بر اسناد مستند
انواع اسناد خانواده اتحادیه به قرار ذیل است:
بروات و حواله‌ها: از آنجا که فعالیت تجارتخانه اتحادیه تنها به تجارت اختصاص نداشت و صرافی نیز بخش عمده و اساسی این فعالیت را شامل می‌شد بروات و حواله‌های زیادی از فعالیت این تجارتخانه باقی مانده است. این بروات و حواله‌ها در تهران و دیگر شهرهای تجاری دستگردان می‌شد. تعداد این بروات بیش از 700 برگ سند هستند که در مرحلۀ اول پروژه در سایت نشر تاریخ ایران قرار گرفته است.
مکاتبات تجاری با تجار داخلی و منطقه: این اسناد شامل مکاتبات تجاری حاج لطفعلی و در تعداد زیادی حاج رحیم اتحادیه با تجار در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز، کاشان، قزوین، بوشهر، باکو، بمبئی و ... هستند و حدود 320 برگ سند هستند که در مرحلۀ دوم پژوهش در سایت نشر تاریخ ایران قرار خواهد گرفت.
مکاتبات تجاری با شرکت‌های خارجی: حاج رحیم اتحادیه که به دنبال گسترش تجارت در حوزه بین‌المللی بود درصدد برآمد با شرکت‌های تجاری منچستر، برلن، پاریس، دینه و مسکو مکاتبه کند. بسیاری از این شرکتها نامه‌هایی برای شروع همکاری با تجارتخانه اتحادیه ارسال کردند، تعداد زیادی از این اسناد باقی مانده که به زبان روسی، فرانسوی، آلمانی و انگلیسی هستند. تعداد آنها بیش از 1000 برگ سند هستند که شامل کاتولوگ‌های این شرکتها نیز می‌شود که در مراحل بعدی در سایت نشر تاریخ ایران قرار خواهد گرفت.
مصالحه‌نامه‌ها: شامل مبایعه‌نامه‌ها، اجاره‌نامه‌ها است. حاج لطفعلی و حاج رحیم اراضی بسیاری در مهرآباد، فرح‌زاد، ینگی‌امام، قاسم‌آباد تهران و خیابان لاله‌زار داشتند که به مرور خریداری شده بودند. تعداد مصالحه‌نامه‌های به جا مانده حدود 450 برگ سند است.
ویژگی‌های فیزیکی اسناد
جنس کاغذ: در دوره قاجار، کاغذهای روسی به دلیل کیفیت بالا و قیمت مناسب رواج زیادی داشتند. این کاغذها معمولاً سفیدتر و نازک‌تر از نمونه‌های ایرانی بودند. برخی از کاغذهای مورد استفاده تجارتخانه اتحادیه از این نوع است. برخی از اسناد مهم و نامه‌های تجاری خصوصاً آنهای که از شرکت‌های اروپایی واصل شده روی کاغذهای اروپا (عمدتاً فرانسه و انگلستان) نوشته شده که معمولاً دارای نشان‌های تجاری (واترمارک) هستند. به طور کلی کاغذها معمولاً به‌صورت کاغذ اعلای تحریری، کاغذ نخودی، و کاغذهای مخصوص حسابداری و مالی هستند که برای نوشتن با قلم نی و جوهر مناسب بودند و دوام بالایی داشتند.
وضعیت ظاهری: بسیاری از اسناد دارای تاخوردگی و لکه‌های جوهر یا رطوبت دارند که ناشی از شرایط نگهداری آنها است. در حاشیه برخی اسناد یادداشت‌هایی به خط ریزتر اضافه شده که نشان‌دهنده ثبت تغییرات یا تأییدیه‌های بعدی است. به دلیل اهمیت تجاری و مالی، برخی اسناد روی کاغذهای ضخیم‌تر و بادوام‌تر نوشته شده‌اند. برخی اسناد به دلیل نم‌گرفتگی افتادگی دارد.
در خاتمه لازم می‌دانیم مراتب سپاس و قدردانی عمیق خود را از جناب آقای مهدی اتحادیه به‌خاطر مساعدت مالی ارزشمند در زمینه فهرست‌نویسی اسناد اتحادیه اعلام می‌داریم. مهدی اتحادیه پسر رحیم پسر علی اتحادیه هستند، حمایت ایشان موجبات تسهیل و تسریع روند اجرای این پروژه مهم را فراهم ساخت که گامی مؤثر در جهت ساماندهی و نگهداری اسناد اتحادیه محسوب می‌شود. از آقای مهدی اتحادیه از اینکه با این حمایت مالی، ما را در تحقق اهداف مشترک یاری رساندند، صمیمانه سپاسگزاریم و امیدواریم در آینده بتوانیم اسناد دیگری از گنجینه پربار تجارتخانه اتحادیه در سایت بارگذاری کنیم. همچنین از خانم نگین یاوری تشکر می‌کنم حمایت معنوی و مشاورۀ ایشان در تسریع انجام این پروژه بی‌تأثیر نبود. خانم رقیه آقابالازاده دسته‌بندی و فهرست‌نویسی اسناد را انجام دادند و خانم اعظم حیاتی نیز اسکن اسناد و تایپ‌های پروژه را بر عهده داشتند.
منصوره اتحادیه ـ اسفند ماه 1403